Bir Vahid Din - Cəmiyyətdə İlahiyyat, Ateizm və Dinşünaslığın Rolu

Cəmiyyətdə İlahiyyat, Ateizm

və Dinşünaslığın Rolu

Dinin tədqiqi ilə üç əsas təlim məşğul olur: ilahiyyat, ateizm və dinşünaslıq. Bununla da Din üç təlimin predmeti hesab olunur. Hər üç təlimin tədqiqat obyekti eyni olsa da, Din və onun formalarına münasibətdə, tədqiqat üsullarında, əldə etdikləri biliklərin təqdimat formasında oxşar və fərqli cəhətlərə malikdirlər. Bunlar aşağıdakılardan ibarətdir:

hər üç təlim Dini tədqiq etməyə, dini məzhəblərin teoloji əsaslarını müqayisəli şəkildə öyrənməyə çalışır;
hər üç təlimin Din və onun müxtəlif formalarına münasibəti, əldə etdikləri nəticələr və nəhayət onların fərdlərə və dövlətə verdiyi biliklərin xarakteri bir-birindən əsaslı şəkildə fərqlənir;
ilahiyyat və ateizm müxtəlif cəmiyyətlərdə ictimai şüurun forması, və cəmiyyətin dünyagörüşü formasında çıxış etdiyi halda, Dinşünaslıq müasir dövrdə elmi təlim olaraq qalır və onun dövlət və cəmiyyətə təsiri zəifdir.

Müasir dövrdə hər üç təlim dövlətin siyasi və ideoloji təməlindən, o cümlədən cəmiyyətin Dinə münasibətindən asılı olaraq ictimai şüurun elementi kimi çıxış etməyə, fərd və dövlətin Din və onun müxtəlif formaları ilə bağlı baxışlarına hakim olmağa, Dinə münasibətdə fəaliyyətini istiqamətləndirməyə çalışırlar.

Kommunist təmayüllü dövlətlərdə, məsələn, keçmiş Sovetlər İttifaqında, ateizm dövlətin rəsmi ideologiyası hesab olunurdu. Bu tip dövlətlərdə ilahiyyatın bir təlim kimi cəmiyyətə, ayrı-ayrı fərdlərə çıxışı ya qadağan idi, ya da dövlətin nəzarəti altında hakim ideologiyanın məqsədlərinə uyğun şəkildə çərçivəyə salınmışdı. Dinşünaslıq isə elmi ateizmin əlavəsinə çevrilərək, onun məqsəd və vəzifələrinə xidmət edirdi.

Teokratik rejimlərdə (dini dövlətlərdə) ilahiyyatçılıq, yəni hakim dinin ilahiyyat sistemi aparıcı mövqedədir. Bu cür dövlətlərdə ateizmin hər hansı bir formada təzahürünə, həmçinin başqa dinlərin ilahiyyatçılığının ölkə vətəndaşları arasında yayılmasına yaxşı halda yol verilmir, pis halda isə təqib olunur. Məsələn, İranda Bəhai dini ardıcıllarının vətəndaş hüquqlarından məhrum edilməsi, Səudiyyə Ərəbistanında ateizmin və başqa dinlərin təbliğinə qadağalar buna nümunədir.

Qərbin demokratik açıq cəmiyyətlərində hər üç təlim bərabər hüquqludur. Fəaliyyətləri üçün azad və bərabər imkanlara malikdirlər. Bununla belə, bu cəmiyyətlərdə cavan dini məzhəblərin (əllincilər, adventistlər, Yahova şahidləri, Krişnaizm və s.) ilahiyyat sistemləri və həmçinin dinlərə “neytral mövqedən” yanaşmağa çalışan Dinşünaslıq ortodoksal dinləri (katolisizm, pravoslavlıq, lüteranlıq) sıxışdırmağa, cəmiyyətdə aparıcı mövqe tutmağa, dövlətin və vətəndaşların Din və onun müxtəlif formalarına münasibətini formalaşdırmağa çalışırlar.

XIX əsrdə dünyanın bir sıra ölkələrində dinlərarası hərəkatın geniş vüsət alması Din və dini məzhəbləri elmi əsaslarla müqayisəli şəkildə öyrənən təlimin – Dünşünaslığın bir elm kimi formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynadı. Dinşünaslığın ilahiyyat sistemləri və ateizmlə müqayisədə son dövrün hadisəsi olması və onun hazırda dinə münasibətdə cəmiyyətdə baxışların formalaşmasında rolunun azlığına baxmayaraq, yaxın gələcəkdə qloballşmaqda olan insan cəmiyyətini onsuz təsəvvür etmək mümkün olmayacaqdır.

Tarixə nəzər yetirsək görərik ki, ilahiyyatçılıq və ateizmin cəmiyyətdə tutduğu mövqe tarixin müxtəlif mərhələlərində fərqlidir. Bu, Ruhaniyyət və Maddiyatın “münasibətindən” asılı olmuşdur. Ayrı-ayrı dövrlərdə gah dini həyatın, gah da dünyəviliyin cəmiyyətdə üstün mövqe əldə etməsi müşahidə edilmişdir. Zaman-zaman insan cəmiyyətinin dindən uzaqlaşması, əvvəlcə azadfikirlilik, sonra da materializm və ateizmin ictimai düşüncə formasında üzə çıxması, maddi dəyərlərin hakim olduğu həyat tərzinə üstünlük verilməsi, dini dəyərlərin unudulması, əxlaq və mənəviyyatın aşağı düşməsi, sonra isə dini hakimiyyətin sarsılması, səhnədən getməsi baş verirdi. Və yaxud əksinə, Allahdan yeni Dinin nazil olması ilə insanların yenidən Dinə qayıtması və ya ənənəvi dinlər daxilində “reformasiya” hərəkatının və təriqətçiliyin baş qaldırması, Dinin cəmiyyətdə yenidən hakim mövqe əldə etməsi və buna oxşar digər proseslərin səbəbi insanları qədim vaxtlardan düşündürmüşdür. Son 200 ildə bəşəriyyətin materializm və ateizmə dönüş etməsi, bütövlükdə dindən sürətlə uzaqlaşması, lakin XX əsrin sonlarında - XXI əsrin əvvəllərində yenidən Dinə maraq göstərməsi buna bariz nümunədir. Bu məsələ üzərində bir qədər ətraflı dayanaq.

Qədim dünyada Din min illər ərzində insan cəmiyyətinin ayrılmaz hissəsi olmuşdur. Dinin insanların qəlbinə həkk olunduğu, gündəlik həyatın dini qanunlara tabe edildiyi və ilahiyyatın dövlətlərin yeganə ideologiyası olduğu qədim cəmiyyətlərdə ateizm və ona yaxın baxışların açıq ifadəsindən söhbət gedə bilməzdi. Bu dövrdə meydana çıxan azadfikirlilik və ateizmdə din birbaşa inkar edilmirdi. Hətta demokratiya və materializmin vətəni Qədim Yunanıstanda Zevs və digər allahlardan ibarət panteonun inkar edilməsi və ya onların həqiqiliyinin şübhə altına alınması qeyri-mümkün idi. Bu işə cəsarət etmiş şəxs həyatı ilə fidalaşmalı olurdu. Qədim yunan filosofu Sokratın kafirlikdə ittiham olunaraq, Areopaqus qarşısında mühakimə edilməsi və zəhərlə ölümə məhkum edilməsi faktı bunu təsdiq edir. Antik dövrdə allahları, ayinləri və ya sadəcə xalq inanclarını inkar edən hər bir kəsi ateist adlandırırdılar. Onları təqib edir və öldürürdülər. Allahlara inamı şübhə altına almaq mövcud quruluşa qəsd kimi qəbul edilirdi. Platon ateizmi “ən böyük şər”, özbaşınalığın və mənəviyyatsızlığın mənbəyi adlandırmışdı.

Qədim Dünyada Din və onun qanunları toxunulmaz, ruhanilərin və dini təsisatların cəmiyyət və hökmdarlar üzərində nüfuzu sarsılmaz idi. Dini hakimiyyəti sarsıtmaq cəhdləri öncədən uğursuzluğa məhkum idi. Miladdan əvvəl XIV əsrdə Misir fironu IV Amenhotepin –Exnatonun (baxmayaraq ki, bütün Misir fironları kimi o da canlı allah hesab olunurdu) ölkədə min illər ərzində mövcud olmuş çoxallahlığı ləğv edib, tək Günəş allahı Atona etiqadı bərqərar etmək cəhdi, qədim Misir cəmiyyətində təsvirəgəlməz sarsıntılar törədərək, kahinlərin və sadə insanların müqaviməti ilə qarşılaşmış və uğursuzluqla nəticələnmişdi. Exnatonun bu cəhdini dünya tarixində dini təsisatların mütləq hakimiyyətinə qarşı yönəlmiş ilk “reformasiya” hərəkatı kimi qiymətləndirmək də olar.

Qədim Yunanıstan və Romada bir qədər fərqli proseslər baş verirdi. Bu cəmiyyətlərdə kölə istehsal üsulunun törətdiyi iqtisadi və ictimai böhranlar din və mənəviyyata da sirayət edirdi. Allahlar panteonu ətrafında formalaşmış mifoloji təsəvvürlər və yanlış baxışlar sistemi insan təfəkkürünün Allah və Kainatla bağlı ortaya qoyduğu suallara cavab vermək iqtidarında olmaması, kahinlərin ciddi müqavimətinə baxmayaraq, azadfikirliliyin inkişafına güclü təkan verirdi. Bu cəmiyyətlərdə antik ateizmin, yəni dinin fəlsəfi tənqidinin əsası qoyulurdu. Təbiətin fövqəltəbii qüvvənin iştirakı olmadan dialektik inkişafı ideyasını irəli sürən Heraklitin (b.e.ə.540-480), dünyada hər şeyin, o cümlədən insan ruhunun da atomlardan ibarət olduğunu, buna görə də ruhun ölməzliyini inkar edən Demokrit (b.e.ə.460-370) və Epikürün (b.e.ə.341-270) baxışları belə idi. Lukresi Kar (b.e.ə.99-55) “Şeylərin təbiəti haqqında” poemasında dünyanın allahların iştirakı olmadan təbii yolla meydana gəldiyini qətiyyətlə iqrar edirdi. Bununla da, ortada həqiqi Dinin olmaması səbəbindən, insan idrakının ortaya qoyduğu suallar cavabsız qalır və ateizmin inkişafı üçün əlverişli zəmin yaranırdı. Antik dünyanın mütəfəkkirləri öz idrakı axtarışları ilə ateizmin materialist fəlsəfə ilə qırılmaz əlaqəsini təmin edirdilər.

Qərb ölkələrində Orta Əsrlər və İntibah dövründə Xristian ilahiyyatı (katolisizm) hakim mövqedə, azadfikirlilik və ateizmin müxtəlif formaları isə örtülü formada ona qarşı müxalif mövqedə olmuşdur. Qərbdə həmin dövrlərdə antik dövrün filosoflarından əxs olunmuş materializm, ateizm və ona yaxın baxışlar, hakim ilahiyyatla uyğun gəlməyən adi azadfikirlilik, hətta hakim dinin daxilində zaman-zaman ortaya çıxan təriqətçilik meyilləri kilsə və cəmiyyət tərəfindən təqib olunurdu; XII-XIII əsrlərdə mənəvi “Allah dünyasını” maddi “şeytan dünyasına” qarşı qoyan və katolik kilsəsini “şeytan qüvvəsi” adlandıran, Allahın üçlük vəhdətini, məhşəri, cəhənnəmi, kilsə mərasim və ayinlərini, xaça, ikonolara, müqəddəs cəsədlərə sitayişi rədd edən, papa hakimiyyətini qəbul etməyən albiqoyçular hərəkatının yayıldığı Cənubi Fransaya səlib yürüşlərinin təşkil edilməsi, şəhər və kəndlərin dağıdılması, insanların kütləvi şəkildə məhv edilməsi, kilsənin fitfası ilə XIII-XIV əsrlərdə demək olar ki, bütün Avropa ölkələrini bürümüş yəhudi talanları və qırğınları təriqətçiliyə, bidət təzahürlərinə və yabançı dinlərə dini dözümsüzlük ilə əlaqədar idi. Bu dövrlər üçün dünyanı dindən asılı olmadan tədqiq etmək hüququnu elan edən – azadfikirliliyin təqib edilməsi də səciyyəvi idi; Dünyanı vahid, maddi, əbədi və sonsuz hesab edən intibah dövrünün mütəfəkkiri Cordano Buruno (1548-1600) tonqalda yandırılmış, eksperimental-nəzəri təbiətşünaslığın əsasını qoymuş Qalileo Qaliley (1564-1642) bir müddət həbsxanada saxlanmışdır. Bir neçə yüz il ərzində on minlərlə insan bu cür təqiblərə məruz qalmış, onlardan bəziləri tonqalda yandırılmışdı. Dini təsisatların şiddətli müqavimətinə baxmayaraq, yalnız elmlərin əsaslı şəkildə ilahiyyatın təsir dairəsindən uzaqlaşıb materializm mövqeyinə keçməsindən, xüsusən də XIX əsrdə Darvinizmin təbiət elmlərində bərqərarından və Qərb cəmiyyətində baş verən ictimai dəyişikliklərdən sonra materializm və ateizm hakim mövqeni ələ alaraq Din və onunla bağlı olan ilahiyyat sistemlərini cəmiyyətin həyatından çıxarmağa başladı. Bu proses 1789-cu il Fransa inqilabından sonra həyata keçirilən sekulyarizasiya, dinin dövlətdən və təhsilin dindən ayrılması nəticəsində daha sürətlə inkişaf etdi. XIX və XX əsrlər ərzində sekulyarizasiya xristian dünyasının hər yerinə yayılaraq insanların ictimai və məişət həyatını əsaslı şəkildə dünyəviləşdirdi. Artıq XX əsrin ilk dövrlərində Qərbdə çox insanlar üçün əsrlərlə əsas hidayət mərkəzi funksiyasını daşımış dini hakimiyyət və onun ideoloji təməli olan ilahiyyat sadəcə olaraq çökmüş və aradan qalxmışdı.

İslam Şərqində hakim ilahiyyat sisteminə qarşı çoxsaylı müxalif baxışlar sistemi, hürrəmilik, hürufilik, qərmətilik, işraqilik və s. zaman-zaman ortaya çıxsa da, onlar ateizmə deyil, İslam daxilində təriqətçilik anlayışına və yaxud azadfikirliliyə daha yaxın olmuşlar. İslam Şərqində XX əsrə kimi azadfikirlilik ayrı-ayrı düşüncə sahiblərinin, əsasən də filosofların (Mənsur əl-Həllac, X əsr; Eynəlqüzat Miyanəçi, XII əsr; Şihabəddin Sührəvərdi, XII əsr; İbn-Rəşd, XII; Fəzlullah Nəimi və İmadəddin Nəsimi, XIV əsr və b.) baxışlarında sezilsə də, Allahın varlığını inkar edən ateizm dünyagörüşü Qərbdə olduğu kimi açıq formada, ictimai baxışlar sistemində, fəlsəfi məktəblər və ya ictimai düşüncənin başqa formalarında müşahidə olunmamışdır. Bu uzun dövr ərzində İslamın insanların düşüncəsinə hakim kəsilməsi, Allah, Kainat, İnsan və digər məsələlərlə bağlı ortaya çıxmış suallara İslamın bir müddət cavab vermək imkanında olması, nəticədə dünyəvi elmlərin və sekulyarizasiyanın cəmiyyətdə özünə yer tapmaması ilə əlaqədar idi. Orta əsrlər Avropasında olduğu kimi, burada da dini təsisatların və ruhanilərin bidətə, azadfikirliliyə və yadfikirliliyə dözümsüzlüyü mövsud idi. Allahın cisim və əşyalarda, insan və digər canlılarda təzahür etməsi haqqında panteist nəzəriyyənin müəllifi Eynəlqüzat Miyanəçi (1099-1131) bidətdə ittiham olunaraq edam olunmuş, eyni tale işraqiliq fəlsəfəsinin banisi Şihabəddin Sührəvərdinin (1154-1191) və Mənsur əl-Həllacın (858-922) qismətinə düşmüşdür. Mənsur əl-Həllac Allahın insanda və digər məxluqatda təcəlli etdiyini iddia edən hüluliyyə etiqadda ittiham edilərək əvvəlcə çarmıxa çəkilmiş, sonra cəsədi yandırılaraq külü Dəclə çayına atılmışdır. XIV əsrdə hürufilik nəzəriyyəsinin daşıyıcıları Fəzlullah Nəimi (1340-1401) və İmadəddin Nəsimi (1369-1417) “kafir” və “dinsiz” elan olunmuş, birinci şaqqalanmış, ikincisinin dərisi diri-diri soyulmuşdur. Yalnız XIX-XX əsrdə qlobal proseslərin, ilk növbədə Bəşəriyyətin ümumi tərəqqisinin təsiri altında İslam Şərqində də sekulyarizasiya ictimai fikirdə özünə yer eləməyə başladı. Türkiyədə Mustafa Kamal Atatürkün “türk millətini mədəni dünyada layiq olduğu mövqeyə yüksəltmək” üçün irəli sürdüyü sarsılmaz təməllərdən biri də dünyəvilik prinsipi idi ki, bu prinsip əsasında dövlət dinə münasibətdə son dərəcə sərt mövqe tutur, dini zəmində hər cür təşkilatlanma cəhdlərinin qarşısını qətiyyətlə alır, təriqətlərin fəaliyyətini qadağan edir, təkkə və zaviyələri bağladır, dini təhsilə icazə vermir, şəriət məhkəmələrini mülki məhkəmələrlə əvəz edirdi.

Bəşər tarixinin son yüzilliklərində (XVIII əsrdən etibarən) Dinin cəmiyyət həyatının müxtəlif sahələrindən sıxışdırılıb çıxarılması, materializm və onun “yol yoldaşı” olan ateizmin insanların düşüncəsinə hakim kəsilməsi son dövrün hadisəsi deyildir. Bəşəriyyətin müxtəlif tarixi dövrlərində bu hal tez-tez müşahidə edilmişdir. Müxtəlif dinlərin Müqəddəs Yazılarında da insan cəmiyyətlərində baş verən bu cür hallarla bağlı kifayət qədər məlumat vardır; daşqın ərəfəsində Nuhun yaşadığı cəmiyyətdə törədilən cinayətlər, allahsızlıq təzahürləri və əxlaqsızlıqlar və ya Lotun Sodom və Homorra şəhərlərində rast olduğu hadisələr (Tövrət), Hud və Salehin (Qurani-Kərim) ad və səmud qəbilələrində üzləşdikləri –bütpərəstlik halları və digər təsvir edilən hekayətlər qədim cəmiyyətlərdə dindən uzaqlaşmanın, dinsizləşmənin, maddi və mənəvi “bütlərin” Həqiqi Dini əvəz etməsinə əyani sübutdur. Allahın zaman-zaman yolunu azmış İsrail xalqını haqqın yoluna qaytarmaqdan ötrü nəbilər göndərməsi Tövrətin əsas süjet xəttini təşkil edir. Cahiliyyət dövründən əvvəl ərəblərin tövhid-əhli olmasına, ulu babaları İbrahim və İsmail peyğəmbərin dininə itaət etməsinə və sonradan çoxallahlılığa, maddiyat və əxlaqsızlığa yuvarlanmalarına dair Qurani-Kərimdə kifayət qədər dəlillər vardır.

İnsan cəmiyyətinin ayrı-ayrı dövrlərində dindən uzaqlaşmanın və ateizmin geniş yer almasının dərin ictimai, psixoloji və ən əsası isə ruhani səbəbləri vardır. Bu səbəbləri insan cəmiyyətində və Dinin tarixində və dini təlimlərin özündə axtarmaq lazımdır. Şübhəsiz ki, Allah insanı xəlq etmiş və ona Allaha ibadət etmək, Onun tərəfindən göndərilmiş Peyğəmbərləri tanımaq və bu İlahi Zühurların çatdırdığı ilahi qanunları qəbul etmək qabiliyyətini vermişdir. Bu özünü Allahın bəşəriyyətlə bağladığı Əhddə öz əksini tapmışdır. Bu haqda Qurani-Kərimdə deyilir:

“Biz dedik: “Buradan yer üzünə enin! Mənim tərəfimdən sizə doğru bir yol göstərən gəldiyi zaman Mənim yol göstərənimə tabe olanlara heç bir qorxu yoxdur və onlar qəmgin olmazlar”.

Lakin insanlar, Müqəddəs Kitablardakı konsepsiyaya görə, hər dəfə əhdlərindən dönmüş, dünyaya nə üçün gətirildiklərini unutmuş, maddi və mənəvi bütləri Allaha şərik qoşmuşlar. Bu işdə ruhanilərin xüsusi rolu olmuşdur. İlahi Zühurların –Peyğəmbərlərin nazil etdiyi Dini təlimlərin saflığı ardıcılları, ilk növbədə ilahiyyat elmlərini öz nəzarətləri altına almış ruhanilər tərəfindən zaman - zaman təhrif olunmuşdur.

Hər dinin zahiri, maddi cəhətləri - yaranma, yüksəlmə və tənəzzül mərhələlərindən keçir. Vaxt keçdikcə insanlar dinin ruhani, mənəvi-əxlaqi məsələlərlə bağlı hissəsini unudub, onun zahiri, maddi cəhətlərindən (ayin, mərasim və digər sosial qanunlar və s.) möhkəm yapışır, onları mütləq həqiqətlərə çevirirlər. Lakin insan cəmiyyəti bir yerdə durmur, o daim inkişafdadır. Biliklər artdıqca və ictimai-iqtisadi münasibətlər təkmilləşdikcə və mürəkkəbləşdikcə insanların dünyagörüşü dəyişir və kamilləşir. Bu zaman inkişaf etmiş insan cəmiyyəti dinin dondurulmuş sosial qanunlarına sığmır, sosial, siyasi və iqtisadi proseslərin idarəedilməsi və tənzimlənməsi yeni qaydalar tələb edir, fərd isə onun ruhunu və düşüncəsini narahat edən suallara cavab tapa bilmir. Xurafat və mövhumatlar yükü altında əyilmiş din ictimai tərəqqiyə, sosial-iqtisadi dəyişikliklərə, idrakın inkişafına açıq-aşkar əngələ çevrilir. Nəticədə elmi ədəbiyyatlarda “antiklerikalizm” adı altında tanınan – siyasi və mənəvi həyatın, elmin, mədəniyyətin və təhsilin dinin və dini təsisatların hakimiyyətindən azad edilməsinə yönəlmiş ictimai hərəkatlar və ona bənzər hadisələr baş verir ki, bu da fərdlərin və bütövlükdə cəmiyyətin dindən uzaqlaşmasına, nəticədə isə ruhaniyyətin aşağı düşməsinə, ateizmin cəmiyyətdə hakim mövqe əldə etməsinə, “maddi və mənəvi bütpərəstliyin” yaranmasına gətirib çıxarır.

Müqəddəs Yazılarda qeyd edildiyi kimi, Din və cəmiyyətin tənəzzül mərhələsi yüksək həddə çatanda Allah yerə Yeni Din və Yeni Peyğəmbər göndərir, insanların ürəyinə yeni inam toxumu atılır, unudulmuş ruhani prinsiplər yenidən bərpa edilir, inkişaf etmiş yeni cəmiyyətin tələblərinə uyğun qanun və hökmlər elan edilir və bununla da növbəti yüksəliş başlayır. Həzrət Krişna buyurur:

“Din tənəzzülə uğradıqda, dinsizliksə artaraq üstünlük təşkil etdikdə, Mən Özüm nazil oluram...Möminləri xilas, cinayətkarları məhv, dini prinsipləri bərpa etmək üçün Mən hər minillikdən-minilliyə zühur edirəm”.

Lakin bu mərhələdə də dövrün din xadimləri köhnə ilahiyyat təlimlərini əllərində silah edərək, yeni Peyğəmbərə və Dinə qarşı amansız mübarizəyə qalxmış, bəzən Allah Elçilərinə olmazın zülmlər etmiş və qətlə yetirmişlər. Əgər biz Peyğəmbərliklər tarixini nəzərdən keçirsək, Nuh peyğəmbərdən tutmuş Həzrət Bəhaullaha kimi bu cür dramatik hadisələrin şahidi olarıq. Bu haqda Həzrət Bəhaullah yazır:

“Bütün tarix boyu insanların əbədi qurtuluş dənizinin sahillərinə çatmasına əngəl törədənlər zamanın din alimləri olmuşlar. Xalqı idarə etmək cilovu bu sinfin əlində olmuşdur. Onların bəziləri ya hakimiyyət hərisliyindən, ya biliksizlik üzündən xalqı daim haqdan uzaq saxlamışlar.Onların izni və fitvaları ilə Allahın hər bir Peyğəmbəri şəhidlik şərbətini içərək uca İzzət Üfüqünə uçmuşdur. Onlara zamanın hökmdarları və əsrin din xadimləri tərəfindən nə zülmlər edilməmişdir?

Bu gün biz sekulyar cəmiyyətdə yaşayırıq. Bu proses Avropada başlamış və dünyanın qalan yerlərinə yayılmışdır. Onun nəticəsi olaraq, cəmiyyətdə dinin mövqeyi əsaslı şəkildə dəyişmişdir. Müasir cəmiyyət dini rəmzlərdən və ehkamlardan azad elmi dəyərlərə əsaslanan öz dünyagörüşünü formalaşdırmağa meyillidir. Sekulyar münasibətlər və baxışlar dinin bilavasitə təsirindən azaddır. Bu müasir cəmiyyətin vacib sahələrinə, onun təsisatlarına, qanunvericilik, icra və məhkəmə sistemlərinə aiddir, hansı ki, din tərəfindən qanuniləşdirilməyə ehtiyac duymurlar. Bu həmçinin təbiətşünaslıq və texniki, sosial və humanitar elmlərə, incəsənət və bütövlükdə mədəniyyətə də aiddir. Bununla yanaşı cəmiyyətin birləşdirici qüvvəsi, onun “ümumi sintezi” rolunda çıxış edən dinin özü də cəmiyyətin bir əlavəsinə çevrilmişdir. İndi o, incəsənət, elm, fəlsəfə və s. ilə bir sırada durur. Sekulyarizasiya təkcə ictimai həyatın müxtəlif sahələrində deyil, fərdi insanların düşüncə, davranış və həyat-tərzlərində də baş verir.

Bütün bu deyilənlərə baxmayaraq, sekulyarizasiya dönməz proses deyildir və onun genişlənməsi dinin tamamailə insan cəmiyyətindən sıxışdırılıb çıxarılması ilə sona çatmayacaqdır. Artıq bu gün dünyanın müxtəlif guşələrində dinsizliyin törətdiyi fəsadların aradan qaldırılmasından ötrü dinin dirçəldilməsi çağırışları eşidilməkdədir. Lakin belə bir sual ortaya çıxır: dinlərin artıq dövrünü başa vurmuş, müasir insan cəmiyyətinin ölçülərinə uyğun gəlməyən orta əsrlər və ya ondan da qədim qanun-qaydalarından ibarət “örtüyü” yenidən insan cəmiyyətinə qaytarılması onu tənəzzül və dağılmadan, mənəvi düşkünlükdən xilas edə bilərmi? Beləliklə, ilahiyyat və ateizmin mübarizə tarixi dinlərin böhran və ya tənəzzül mərhələsində dünyəvilik və ateizmin qələbəsi ilə başa çatmış, ateizm ictimai şüurun forması kimi cəmiyyətdə sərbəst mövcudluq hüququ almış, insanların düşüncəsinə hakim kəsilmişdir.

Əvvəlki təlimlərlə müqayisədə dinşünaslığın tarixi bir qədər cavandır. Ona görə də onun həm cəmiyyətə, həm də əvvəlki təlimlərə (İlahiyyat və ateizmə) təsiri zəifdir. Bu haqda bir qədər sonra. Hər üç təlimi indi də ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək.

Qayıtmaq